Zarządzanie środowiskiem w erze zmian klimatycznych

Zarządzanie środowiskiem w erze zmian klimatycznych

 

Zmiany klimatyczne stanowią jedno z największych wyzwań współczesnego świata, a ich skutki coraz wyraźniej odczuwają także rolnicy. Pomimo prób zatrzymania zmian klimatycznych ważną rolę odgrywa i odgrywać będzie dostosowanie gospodarki w tym rolnictwa do zmieniającego się klimatu. Jakie są skutki zmian w klimatycznych w rolnictwie i jak dostosować do nich sektor rolny o tym mowa była podczas konferencji pt. „Zarządzanie środowiskiem w erze zmian klimatycznych – nauka i praktyka”, która odbyła się w dniach 3-4 września 2025 r. w Centrum Doradztwa Rolniczego w Radomiu.

Program wydarzenia obejmował pięć wykładów, które wysłuchał nasz ekspert dr inż. Jacek Skudlarski z SGGW w Warszawie. Poniżej podsumowanie tego o czym była mowa podczas wspomnianej konferencji.

 

 

Rolnictwo wobec wyzwań klimatycznych i środowiskowych

O problematyce polskiego rolnictwa w dobie zmian klimatycznych jak i polityczno-gospodarczo-społecznych dr Paulina Sobiesiak-Penszko, ekspertka Koalicji Klimatycznej oraz Climate Leadership UNEP/GRID-Warszawa. Prelegentka zwróciła uwagę na kluczowe problemy, z jakimi zmaga się polskie rolnictwo w związku ze zmianami klimatycznymi. Wśród nich wymieniła m.in. degradację gleb, stres cieplny, wzrost ryzyka występowania chorób i szkodników, niedobory wody oraz spadek plonów. Zjawiska te stanowią poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa żywnościowego kraju. Dodatkowym wyzwaniem jest starzenie się właścicieli gospodarstw rolnych oraz systematyczny spadek liczby gospodarstw. Dr Sobiesiak-Penszko podkreśliła, że – jak wynika z badań ankietowych – rolnicy są świadomi zmian klimatycznych oraz ich skutków, a także dostrzegają konieczność transformacji swoich gospodarstw w celu dostosowania ich do nowych warunków. Jednocześnie wyrażają obawy przed poniesieniem strat w procesie tej transformacji.

Ekspertka zaznaczyła ogromne znaczenie świadomości ekologicznej wśród rolników. Wskazała również kluczowe działania, które mogą wzmocnić bezpieczeństwo żywnościowe. Jednym z nich jest budowanie odporności rolnictwa i produkcji rolnej, m.in. poprzez rozwijanie lokalnych rynków produkcji i zbytu, wspieranie modelu rodzinnych gospodarstw rolnych oraz zapewnienie im odpowiedniego wsparcia. Kolejnym istotnym elementem jest włączenie miast w strategię bezpieczeństwa żywnościowego. W tym kontekście dr Sobiesiak-Penszko wskazała koncepcję tzw. jadalnych miast, czyli rozwój miejskich farm, ogrodów społecznych czy farm wertykalnych jako uzupełnienie produkcji rolnej na obszarach wiejskich. Na zakończenie prelegentka podkreśliła, jak ważna jest współpraca między miastem a wsią oraz budowanie patriotyzmu gospodarczego, który może wzmocnić lokalne systemy żywnościowe i przyczynić się do rozwoju zrównoważonego rolnictwa.

 

 

Wpływ zmian warunków klimatycznych na wegetację roślin uprawnych – wyzwanie dla współczesnego rolnictwa

Zmiany klimatyczne w coraz większym stopniu oddziałują na rolnictwo, wpływając na przebieg wegetacji roślin uprawnych i wymagając dostosowania metod produkcji – podkreśliła jedna z prelegentek wspomnianej konferencji  dr hab. inż. Anna Kiełtyka-Dadasiewicz, prof. Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie

Jak podkreśliła prelegentka średnia temperatura powietrza w Polsce wykazuje stałą tendencję wzrostową. Skutkiem tego jest podniesienie jednostek kwalifikacji stref mrozoodporności, co oznacza, że najniższe temperatury w ciągu roku są dziś wyższe niż 30 lat temu.

Wydłużają się również okresy bezopadowe, co prowadzi do obniżenia zasobów wodnych w glebie i zwiększenia ryzyka suszy. Przesuszona gleba traci zdolność do zatrzymywania wody, a intensywne, krótkotrwałe opady nie poprawiają w znacznym stopniu bilansu wodnego, co pogarsza warunki hydrologiczne.

Na przestrzeni ostatnich trzech dekad znacząco wzrosła liczba dni upalnych (z temperaturą powyżej 30°C). Jednocześnie wydłużył się okres bezprzymrozkowy, a występujące przymrozki mają zazwyczaj mniejszą intensywność. Jednak ich nieprzewidywalność stanowi coraz większe zagrożenie dla upraw, szczególnie wiosną. Dodatkowym problemem są coraz częstsze opady gradu, które mogą powodować znaczne straty w plonach.

 

 

Pani Profesor w swym wystąpieniu zwróciła uwagę trendy zmian klimatycznych do których zalicza się:

  • systematyczny wzrost średniej temperatury powietrza,
  • wydłużenie okresu wegetacyjnego i bezprzymrozkowego,
  • coraz częstsze występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak nawałnice, susze czy gradobicia.

Zmiany klimatyczne niosą zarówno zagrożenia, jak i pewne szanse dla rolnictwa. Do szans zalicza się korzystne warunki do uprawy nowych gatunków np. winorośli, lawendy czy trawy cytrynowej.

Jednakże przed rolnictwem stoi szereg zagrożeń do których zalicza się :

  • zmiany w metabolizmie roślin mogą prowadzić do gromadzenia się w surowcach roślinnych substancji toksycznych lub drażniących
  • spadek zawartości składników bioaktywnych,
  • konieczność ograniczenia upraw gatunków wymagających dużej wilgotności, takich jak owies, kukurydza, ziemniaki czy rzepak,
  • trudności w utrzymaniu upraw gatunków zimnolubnych.

Choć rolnicy dysponują technologiami umożliwiającymi ogrzewanie upraw (np. tunele foliowe, szklarnie), brakuje technologii, które pozwalałyby na skuteczne schładzanie warunków produkcji, co w obliczu rosnących temperatur staje się poważnym wyzwaniem.

Pani Profesor podczas swej prelekcji wymieniła kluczowe wyzwania dla współczesnego rolnictwa:

  • Zmniejszenie deficytu wilgoci w glebie poprzez małą i mikroretencję, precyzyjne nawadnianie i harmonogramowanie, dobór odpowiednich odmian i modyfikację kalendarza agrotechnicznego.
  • Rozwój rolnictwa regeneratywnego, którego celem jest zwiększanie zawartości próchnicy w glebie i poprawa jej żyzności.
  • Rotacje upraw i wprowadzanie gatunków alternatywnych, np. mieszanek zbożowo-strączkowych.
  • Agroleśnictwo i zadrzewienia śródpolne, w tym tworzenie pasów wiatrochronnych, które chronią glebę przed erozją i poprawiają mikroklimat.
  • Rolnictwo precyzyjne, wykorzystujące nowoczesne technologie, takie jak stacje pogodowe czy czujniki glebowe, umożliwiające optymalizację nawadniania i nawożenia.

 

 

Uprawa rzepaku w zmieniających się warunkach klimatycznych

Rzepak należy do najważniejszych roślin uprawnych w Polsce, zajmując kluczową pozycję w krajowym rolnictwie. Pod względem powierzchni upraw Polska plasuje się na trzecim miejscu w Europie, ustępując jedynie Niemcom i Francji. Największe areały uprawy tej rośliny znajdują się w województwie lubelskim. O rzepaku jak i wyzwaniach dla tej rośliny opowiedziała Ewelina Spłocharska, dyrektor Krajowego Zrzeszenia Producentów Rzepaku i Roślin Białkowych

W ciągu ostatniej dekady powierzchnia zasiewów rzepaku w Polsce wzrosła z 871 tys. ha do ponad 1 mln ha, co przełożyło się na znaczący wzrost plonów – z 2,2 mln ton do 3,6 mln ton. Nadwyżki produkcji wykorzystywane są głównie do wytwarzania biopaliw, co czyni rzepak rośliną o strategicznym znaczeniu gospodarczym.

Postępujące zmiany klimatyczne stawiają przed producentami rzepaku wiele nowych wyzwań:

  • cieplejsze i dłuższe jesienie sprzyjają nasileniu presji szkodników i chorób,
  • łagodne zimy nie eliminują wielu agrofagów, co zwiększa ryzyko strat w uprawach,
  • coraz częściej występują okresowe niedobory wody w trakcie wegetacji, które negatywnie wpływają na rozwój roślin i wysokość plonów.

W tych warunkach kluczowe znaczenie zyskuje dobór odpowiednich odmian rzepaku oraz inwestowanie w wysokiej jakości, kwalifikowany materiał siewny.

 

 

Prelegentka podkreśliła że w obliczu zmian klimatycznych konieczne są modyfikacje w technologii produkcji, w tym:

  • dostosowanie terminów siewu,
  • odpowiednia obsada roślin,
  • wybór odmian bardziej odpornych na suszę i niedobory wody, które lepiej poradzą sobie w zmiennych warunkach środowiskowych.

Dzięki odpowiedniej strategii uprawy i zastosowaniu nowoczesnych rozwiązań rzepak może pozostać jedną z kluczowych roślin uprawnych w Polsce, przyczyniając się do rozwoju krajowego rolnictwa oraz produkcji biopaliw w zgodzie z zasadami zrównoważonego gospodarowania zasobami naturalnymi.

Wpływ nowoczesnych upraw na warunki wodno-glebowe

Niewątpliwie „Gwiazdą” konferencji był dr hab. inż. Tomasz Piechota, prof. Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, który podkreślił że gleba jest podstawowym środkiem produkcji rolniczej, a jej jakość w dużej mierze decyduje o plonach i trwałości ekosystemów rolnych. Kluczowym parametrem gleby jest jej struktura oraz polowa pojemność wodna, czyli zdolność do zatrzymywania i magazynowania wody.

 

 

W polskich warunkach klimatycznych problemem nie jest średnioroczna ilość opadów, lecz nierównomierny ich rozkład w ciągu roku. Okresy intensywnych opadów przeplatają się z długimi okresami suszy, co prowadzi do pogorszenia bilansu wodnego gleby.

Jednym z kluczowych czynników wpływających na zdolność gleby do zatrzymywania wody jest zawartość próchnicy. Próchnica odpowiada za prawidłową strukturę gleby, poprawiając jej napowietrzenie, żyzność i zdolność retencyjną.

Podstawowym źródłem materii organicznej, z której powstaje próchnica, jest słoma pozostawiana na polu. Dlatego niezwykle istotne jest prowadzenie odpowiedniej gospodarki słomą oraz utrzymywanie właściwego pH gleby, co sprzyja procesom próchnicotwórczym.

Równie ważnym elementem ochrony warunków wodno-glebowych jest odpowiednie zmianowanie upraw, które ogranicza wyjaławianie gleby i sprzyja zachowaniu jej dobrej kondycji. Istotne znaczenie ma także precyzyjna uprawa roli, obejmująca staranny dobór i prawidłowe wykonanie zabiegów agrotechnicznych, dostosowanych do rodzaju gleby i potrzeb roślin.

Podstawą skutecznego zarządzania glebą jest regularna diagnostyka, która powinna obejmować nie tylko badanie jej właściwości chemicznych i fizycznych, ale także obserwację systemu korzeniowego roślin. To pozwala na wczesne wykrywanie problemów i wdrażanie działań poprawiających jakość gleby oraz jej zdolność do zatrzymywania wody.

Jak podkreślił prof. Piechota w dobie zmian klimatycznych coraz większe znaczenie zyskuje Rolnictwo 4.0, czyli wykorzystanie nowoczesnych technologii cyfrowych i precyzyjnych w zarządzaniu produkcją rolną. Dzięki zastosowaniu czujników glebowych, stacji pogodowych, dronów i systemów satelitarnych rolnicy mogą w czasie rzeczywistym monitorować takie parametry, jak: wilgotność gleby, poziom składników pokarmowych, tempo wzrostu roślin, zagrożenie suszą lub nadmiernym uwilgotnieniem gleby.

Pozwala to na precyzyjne nawadnianie i nawożenie, ograniczające straty wody i składników mineralnych oraz poprawiające efektywność gospodarowania zasobami naturalnymi.

Technologie Rolnictwa 4.0 umożliwiają również optymalizację zabiegów agrotechnicznych, np. poprzez automatyczne sterowanie maszynami rolniczymi czy planowanie zmianowania w oparciu o dane z wcześniejszych sezonów. Dzięki temu możliwe jest utrzymanie równowagi wodno-glebowej i ograniczanie skutków niekorzystnych zjawisk klimatycznych, takich jak susze czy powodzie błyskawiczne.

 

 

Rolnictwo 4.0 w praktyce

Drugiego dnia konferencji uczestnicy wzięli udział w wyjeździe studyjnym do gospodarstwa Państwa Małgorzaty i Piotra Kopcińskich, którzy są również właścicielami firmy Granoba, specjalizującej się w skupie zbóż oraz świadczeniu usług rolniczych.

Państwo Kopcińscy prowadzą nowoczesne gospodarstwo rolne o powierzchni około 700 ha, którego działalność obejmuje uprawę roślinną, hodowlę ryb oraz sadownictwo.

Podczas wizyty uczestnicy mieli okazję zapoznać się z rozwiązaniami Rolnictwa 4.0, wdrożonymi w gospodarstwie Kopcińskich.

Najważniejsze technologie wykorzystywane w gospodarstwie:

  • Systemy nawigacji rolniczej – wykorzystywane nie tylko do automatycznego prowadzenia ciągników, lecz także do zmiennego nawożenia mineralnego, zgodnego z mapami stref pola przygotowanymi w aplikacji SatAgro.
  • Pobieranie prób glebowych na podstawie stref pola – dokładna analiza gleby stanowi podstawę opracowania optymalnych planów nawożenia mineralnego.
  • Systemy telematyczne – które umożliwiają monitorowanie pracy maszyn w czasie rzeczywistym, co zwiększa efektywność i kontrolę nad procesami w gospodarstwie.
  • Stacja pogodowa z czujnikiem glebowym oraz modelami chorobowymi, zakupiona w firmie Metos Polska, pozwalająca na prognozowanie warunków atmosferycznych i monitorowanie zagrożeń dla upraw.
  • Dron do obserwacji pól z lotu ptaka, który ułatwia ocenę stanu roślin, identyfikację problemów i planowanie zabiegów.
  • Uprawa bezorkowa – realizowana przy wykorzystaniu zestawu uprawowo-siewnego marki Czajkowski, którego pracę uczestnicy mieli możliwość zobaczyć na żywo.

Państwo Małgorzata i Piotr Kopcińscy to młodzi, pełni pasji rolnicy, którzy z zaangażowaniem rozwijają swoje gospodarstwo, wdrażając nowoczesne technologie i rozwiązania wspierające zrównoważone rolnictwo. Ich podejście pokazuje, że Rolnictwo 4.0 nie jest już wizją przyszłości, lecz realnym narzędziem poprawiającym efektywność produkcji, ochronę zasobów naturalnych i jakość pracy na roli.